Yaz-kış saati 6 yıldır uygulanmıyor: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Dönmez’in övdüğü ‘sabit saat’ uygulaması için uzmanlar ne diyor?

Bu haber BBC Türkçe’de ilk olarak 22 Kasım 2021‘de yayımlanmıştı

Türkiye, 2016’da yaz-kış saati uygulamasını kaldırdı ve saat dilimini sabitledi. Sadece sabitlerken bulunmuş olduğu meridyenlerdeki kış saatini değil, geçici olarak kullandığı yaz saatini tercih etti. Bu yüzden kış günlerinde aydınlık azalırken tartışmalar büyümeye devam ediyor.

Enerji ve Doğal Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez, CHP Niğde Milletvekili Ömer Kurtarılışı Gürer tarafınca yöneltilen sual önergesine verdiği yazılı yanıtta, durağan(durgun) saat uygulamasının hem elektrik tüketimine olan tesirini hem de ruhsal ve sosyolojik etkilerini övdü.

İstanbul Teknik Üniversitesi’nin (İTÜ) yapmış olduğu bir araştırmaya atıfta bulunan Bakan, uygulamaya “saat değişimlerinin getirmiş olduğu kaygı, stres, depresyon benzer biçimde olumsuzlukların durağan(durgun) saat uygulamasında daha azca yaşanacağı” nedeni öne sürülerek geçildiğini söylemiş oldu.

CHP’li Gürer ise İTÜ araştırmasının tüm yönüyle kamuoyu ile paylaşılması icap ettiğini savundu.

“İktidarın karanlığa bilimsel kılıfta bulduğunu” korumak için çaba sarfeden Gürer, “Bu kış da okula ve işe gün doğmadan gidilmeye devam edileceği anlaşılıyor” dedi.

Daha ilkin de İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Ekrem İmamoğlu’nun durağan(durgun) saat uygulamasından vazgeçilmesi çağrısında bulunmuş, Bakan bu çağrıya cevaben 6 milyar TL tutum sağlandığını söylemişti.

Cambridge Üniversitesi’nden Dr. Sinan Küfeoğlu, 2012-2020 arasındaki elektrik tüketimi, elektrik tutarları ve meteorolojik gerçek verileri kullanarak bir bilimsel yazı yayımladı.

Araştırmaya nazaran, durağan(durgun) yaz saati uygulamasının elektrik tüketimi üstünde gözlemlenebilir yada ölçümlenebilir bir tesiri yok.

Küfeoğlu, araştırmasını şu şekilde özetliyor:

”Türkiye son 5 senedir uyguladığı durağan(durgun) saatle, organik bir gözlem ortamı sunmuş olduğu için tüm dünyaya eşi bulunmaz bir fırsat sundu. Bizim araştırmamız, bu alanda gerçekleşmiş, tarihsel verilerle yapılmış ilk araştırma. Daha önceki araştırmalar, simülasyonlarla yapılmıştı. Başka ülkeler mevzuyu değerlendirirken bu araştırmadan faydalanabilecekler.”

”Mesela, Türkiye örneğinden yola çıkarak, ABD, Hindistan benzer biçimde ekvatora nispeten daha yakın ülkelerde yaz-kış saati uygulamasının pek bir tesiri olamayacağını varsayabiliriz.

“Sadece, İngiltere, Almanya benzer biçimde daha kuzeydeki ülkelerde yaz-kış saatleri içinde yar artıyor. Dolayısıyla bu ülkelerde yaz-kış saati uygulaması enerji tasarrufu sağlayabilir.”

Bakan Fatih Dönmez’in açıklaması sonrasında görüştüğümüz Dr. Küfeoğlu, iddiaların bilimsel temellere dayanmadığı için güvenilir olmadığını söylüyor:

”Bahsedilen İTÜ raporuna esasen hala erişemiyoruz. Erişecek olsak bile bir raporun varolması o mevzunun bilimsel açıklığa kavuştuğu anlamına gelmez. İstenilen mevzuda, istenilen neticede herhangi bir rapor yazılabilir.

“Bir raporun saygın olması için, hakemli ve elit bir dergide, yargıcı incelemesinden geçtikten sonrasında (peer-reviewed) yazı olarak yayınlanması lazım. Elektrik Mühendisleri Odası’nın israf iddiasını dayandırdığı rapor da aynı şekilde. O da bilimsel bir emek harcama değil.

“‘Tutum yapıyoruz diyen de israf yapıyoruz’ diyen de bilimsel olarak elit emekler değil.”

Devrin Enerji ve Doğal Kaynaklar Bakanı Berat Albayrak, İstanbul Teknik Üniversitesi’nin raporuna dayanak elektrik tasarrufu amacıyla bu uygulamaya geçildiğini açıklamıştı.

Sadece bu rapora kamuoyu erişiminin olmaması eleştirilmiş, TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası ise kararın israfa yol açtığını iddia etmişti.

Türkiye’nin yaz saatine sabitlenmesinin sebepleri hala tam olarak net değil.

BBC Türkçe, İstanbul Teknik Üniversitesi’ne ilgili raporu paylaşmaları talebinde bulunmuş oldu.

Kimliğinin açıklanmasını istemeyen öğretim üyesi, rapora haiz olmadıklarını, raporun Enerji Bakanlığı’nda bulunduğunu söylemiş oldu.

İTÜ’deki öğretim görevlisi, 24-26 Ekim 2016 tarihlerinde düzenlenen 10. Internasyonal Temiz Enerji Sempozyumu’na dair bildiriler kitabını paylaştı.

Paylaşılan bildiride, İTÜ Tayyare ve Uzay Bilimleri Fakültesi Meteoroloji Mühendisliği bölümünden Nida Doğan, Ömer Akbal ve Ahmet Duran Şahin imzalı ‘Kış Saati Uygulaması/Yaz Saati Uygulaması Elektrik Tüketimlerinin Belirlenmesi için Geliştirilen Saat Değişikliği ve Uygulamaları’ başlıklı makalesinde mevzuya dair şu netice içeriyor:

“Tüm iller için değişik yaklaşımlarla hesaplamalar yapılmış ve sonuçta kış saati uygulaması sürecinden dolayı %5,4-7,3 içinde ilave elektrik tüketimleri gerçekleşmektedir. Bu ilave elektrik tüketiminden kurtulmak için yaz saati uygulaması sürecinin tüm yıla yayılması gerekmektedir.”

Enerji Bakanlığı’nın 5 yılda elektrikte 6,82 milyar kilovatsaat tutum sağlandığını ve bunun parasal karşılığının 6 milyar lira olduğu açıklamasının buna dayanıp dayanmadığı net değil.

Mevzu ile ilgili sorularımızı ilettiğimiz Enerji Bakanlığı’ndan cevap alamadık.

Dr. Küfeoğlu, kalıcı yaz saati uygulamasının israf yada tasarrufu etkilemediği için, karar vericilerin mevzuyu toplumsal ve ruhsal etkilerle değerlendirmesi icap ettiğini vurguluyor.

Mevzuyla ilgili görüşlerine başvurduğumuz psikiyatrist Uzman Hekim Arzu Erkan Yüce, biyolojik saatin insan sağlığı açısından öneminin altını çiziyor:

”Sirkadiyen ritmimizi düzenleyen biyolojik saatimizin, ruh ve gövde sağlığımız üstünde büyük tesiri vardır. Gövde, gece karanlıkta uyku mesajı alır. Sabah uyanınca bu uyku mesajını alarak güne adım atmak fazlaca zorlayıcı olabilir ve pek fazlaca rahatsızlığa zemin hazırlayabilir.

“Ek olarak, karanlıkta insanoğlunun güvenlik algısı düşük olur. İşte bu sebeple, gece dışarı çıkmak birçok kişiye tehlikeli gelebilir. Sabah saatlerinde hemen hemen hava karanlıkken dışarıda olma mecburiyeti, bilhassa hanım ve küçüklere kaygı deposu olabilir.

“Bedensel ihtiyaçların ve tıbbın işaret etmiş olduğu şekilde, kış aylarında da sabahın aydınlık olduğu şekilde bir saat ayarlaması mühim.”

Kış ve yaz saati uygulaması, bir tek Türkiye’de değil, dünyada da sorgulanıyor.

Rusya, Türkiye ve İzlanda benzer biçimde ülkelerin arkasından Avrupa Birliği de yaz saati uygulamasından vazgeçeceğini duyurdu.

Vazgeçme sebeplerinden en önemlisi, uygulamanın çıkış sebebi olan ‘gün ışığından daha çok faydalanarak enerji tasarrufu’ tezinin netliğini kaybetmesi.

Aydınlatma maliyetleri, 20. yüzyıl başlangıcında en mühim harcamalardan biriyken günümüzde ışıktan bağımsız endüstri, iklimlendirme benzer biçimde enerji tüketimlerine nazaran geride.

Ülkeler, bulundukları enlem ve boylamlara, ekonomik, toplumsal ve kültürel önceliklerine nazaran yaz yada kış saatini seçip sabitliyorlar.

Türkiye’nin aksine, saat ayarlamasını rafa kaldıran ya da kaldırmayı düşünen birçok ülkenin doğusu ile batısı içinde bu kadar fark yok. Saat farkı olan ülkelerde ise birden fazla süre dilimi var.

Türkiye nüfusunun çoğunluğu batıda yaşarken, saatleri doğu meridyenine nazaran ayarlı.

Bu sebeple kış aylarında Türkiye’nin doğusundaki illerde saat 7 civarında doğan güneş, İstanbul’da saat 8’de doğuyor.

İstanbul’da sabah trafiğinde yola erken çıkmak gerektiği de hesaba katılınca milyonlarca şahıs gün doğmadan seyahat ediyor.

Bilhassa, karanlıkta uyanmak, hatta derse girmek zorunda kalan okul çağındaki çocuk ve gençlerin üstündeki ruhsal etkisinde bırakır mevzusunda uzmanlar endişeli.

Saatleri ayarlama fikri ilk kez, Amerikalı icat eden Benjamin Franklin tarafınca Paris’te yaşamış olduğu dönemde ortaya atıldı. Hedef gün ışığından daha çok yararlanmaktı.

Yazın tüm Parisliler güneşle beraber uyanırlarsa, mum ışığı yerine güneş ışığı kullanacaklar, böylece yılda 30 bin ton mum tasarrufu sağlanacaktı.

Fikrin çeşitli ülkelerde hayata geçmesi ise 19. yüzyıl sonlarında oldu, Yeni Zelandalı George Hudson’ın girişimiyle uygulanmaya süregelen yöntem 20. yüzyılda tüm dünyaya yayıldı.

Sonbaharda saatleri geri, ilkbaharda ise ileri alarak hem enerji tasarrufu sağlamak hem de sabahın erken saatlerinin gün ışığından faydalanarak meydana getirilen ziraat, hayvancılık benzer biçimde iş kollarında verimlilik hedefleniyordu.