Ruth Clegg | BBC News, Ukrayna
Vasil Veliçko, kavurucu sıcakta saatlerce bir banka bağlanmış halde tutuluyor fakat çığlıklarını duyan kimse onu çözmeyecek.
18 yaşındaki Veliçko, Ukrayna’daki yetimhanelerde yaşayan binlerce engelliden biri. BBC ülkedeki beş yetimhaneye girmeyi başardı ve yaygın istismar ve fena işlem tespit etti. Buna gençlerin bağlanması ve yetişkinlerin senelerce çocuk karyolalarında yatırılması da dahil.
İnsan hakları soruşturmacıları, buraları kapatmadan Ukrayna’nın Avrupa Birliği’ne üye olmaması icap ettiğini söylüyor.
Ukrayna hükümeti Rusya ile savaştan ilkin sistemi reformdan geçireceğini söylemişti.
UYARI: Bazı okuyucular haberdeki ayrıntıları ve fotoğrafları rahatsız edici bulabilir.
Vasil’in epilepsisi ve öğrenme güçlükleri var. Ukrayna’nın güneybatısındaki Çernivtsi kentinin dışındaki bir yetimhanede yaşıyor.
Genç, bezlenmiş. İleri geri sallanıyor ve ara ara uzun, tiz bir feryat atıyor fakat çalışanlar tepki göstermiyor.
Personel bitkin, fazla çalışıyorlar ve çocuklarla gençlere göz kulak olunması yerine onları bağlamak daha kolay ve kabul gören bir yöntem.
Ülkenin doğusundan gelen sığınmacılar sistemi daha da baskı altına soktu. Sadece Ukrayna’daki bu kurumlarda Vasil gibilerin görmüş olduğu bu işlem Rus işgalinin oldukça öncesine dayanıyor.
Vasil’in yanında bir genç daha yatıyor. Elleri kazaklarının kollarıyla bağlanmış. Boş gözleri ileri doğru bakıyor ve derhal altında, sidikten bir göl oluşmuş.
Bu engelli gençler, Ukrayna’nın yetimhanelerinde yaşayan 100 bin çocuk ve genç içinde. Sadece birçoğu yetim bile değil.
Çoğunun ailesi var, sadece kamu hizmetleri ve desteği olmadığı için bu tür yerlerde yaşamaya başlıyorlar.
Vasil’in ailesi, çocuklarını vermekten başka bir şansları olmadığını söylüyor.
Daha oldukça küçükken Vasil’in hastalığını teşhis etmeye çalıştılar, hatta ihtiyaç duyulan desteği verebilmek için İngiltere’den bir beyin cerrahına bile danıştılar.
Sadece fena sıhhat ve toplumsal bakım sistemi sebebiyle, sık sık nöbet geçiren ve saldırganlaşabilen Vasil’e evde bakmakta zorlandılar.
En sonunda, beş yaşlarındayken mahalli makamlar Vasili için en iyi yerin burası bulunduğunu söylemiş oldu.
Vasil’in anası Marina, oğlunun elini nazikçe tutarken “Engelli bir çocuğun ebeveyni olmak oldukça zor” diyor. Vasil’in bağlanmış olmasını sorgulamıyor ya da bundan tedirgin görünmüyor.
Marina “Ukraynalı olmaktan gururluyum fakat devletten daha çok desteğe ihtiyacımız var. İngiltere’de olsaydık, büyük olasılıkla evladımız bizimle beraber yaşıyor olurdu” diyor.
İlk birkaç yılda Vasil’i ziyaret etmenin zor bulunduğunu “gözyaşları içinde eve döndüklerini” fakat şimdi bu durumla beraber yaşamayı öğrendiklerini söylüyor.
Ukrayna, Avrupa’da en oldukça sayıda çocuğun bu tür kuruluşlarda yaşamış olduğu ülke.
Anne ve babaların engelli çocuklarını devlete bırakmalarını kolaylaştıran Sovyetler Birliği döneminden kalma sistemin sonucu bu.
Ukrayna toplumunda engelli evlatların bu kurumlarda daha iyi bakıldığına dair bir inanç vardı ve hala var.
Komşu Romanya’da 1989 devriminin peşinden, yetimhanelerdeki evlatların korkulu koşullarda yaşadığının ortaya çıkmasından sonrasında buralar kapatıldı.
Sadece Ukrayna’da, Şubat ayındaki Rus işgalinden ilkin günde 250 çocuğun tüm bir yaşamlarını geçirmek suretiyle bu yetimhanelere bırakıldığı sanılıyor.
700 dolayında yetimhane yılda 120 milyon dolardan fazla bütçe alıyor ve 68 bin şahıs çalışıyor.
Ukrayna hükümeti son birkaç yılda bu sistemin değişmesi icap ettiğini kabul edip, bir takım düzeltim vadetmişti.
Cenk yüzünden tamamen durana dek, hükümet binlerce “yetimi” aile seçimi grup evlerine taşımaya başlamıştı. Sadece engelliler bu planların haricinde bırakıldı.
Ukrayna hükümeti bu konudaki sorularımıza cevap vermedi.
İnsan hakları kuruluşu Internasyonal Engelli Hakları’nın (DRI) Genel Direktörü Eric Rosenthal, engellilerin şu anda “engelli fabrikalarında” bir metaya dönüştüğünü söylüyor.
Rosenthal bu kuruluşların yüzlercesini ziyaret etti ve bulduklarının kendisini daima şoke ettiğini ve oldukça üzdüğünü söylüyor.
Vasil’in yetimhanesine bir saat uzaklıktaki bir başka kurumu ziyaret ettik. Burada da 20’li ve 30’lu yaşlarındaki engelliler çocuk karyolalarında yatıyor.
Nadiren bu karyolaları terk ediyorlar. Yiyeceklerini bile görevliler parmaklıklardan beri yediriyor.
Eric, bir adam engellinin kemikleri çıkmış, çarpık ayak bilekleri ve bir öteki gencin çıkıntılı kaburgalarının “bir yaşam boyu yetersiz beslenme” işaretleri bulunduğunu söylüyor.
Savaşın bu şekilde korkulu bir bakım için bahane olarak kullanılamayacağını ve engellilerin onyıllar süresince dikkatsizlik edildiğini belirtiyor.
Eric, engelli adamın başlangıcında durduğu sırada “Bu yatakta yavaş yavaş ölüyor” diyor.
Ahşap karyolalar sıra sıra dizili. Parlak renklere boyalı duvarlar bu gençlerin yaşamlarının kasvetiyle karşıtlık oluşturuyor.
Kurtulmaya çalışmıyorlar. Yalnız birazcık ilgiye muhtaçlar.
Yan odadaki Oleh, on senelerdir yatakta yatıyor. 43 yaşındaki Oleh daha çocukken bu kuruma yollanmış.
Hareketleri ve koordinasyonu etkileyen serebral palsi hastalığı var. Doğru bakımla serebral palsi hastaları tam ve bağımsız hayatlar sürebiliyor.
Oleh, çevresinde olan biten her şeyin bilincinde ve DRI’ın soruşturmacılarından Halina Kurilo’yu görünce yüzü aydınlanıyor.
Halina’yı yedi yıl önceki son ziyaretinden tanıyor.
Oleh onu sıcak bir gülümsemeyle karşılıyor ve Halina Oleh’i bizimle tanışmamızı sağlıyor. Gazeteci olduğumuzu öğrendiğinde, şaşırıyor ve heyecanlanıyor. Gülümsüyor ve isimlerimizi soruyor.
Oleh’in zayıf kolunu tutan Halina, fizyolojik durumundan zamanının çoğunu yatakta geçirdiğinin net bir halde görüldüğünü söylüyor.
Halina “Kaybolan potansiyeline üzülüyorum. Şundan dolayı tüm yaşamı süresince burada kaldı” diyor.
Savaştan ilkin Ukrayna aslına bakarsanız Avrupa’nın en yoksul ülkelerinden biriydi.
Yoksulluk ve ailelere destek olmaması, bu kuruluşların lüzumlu olduğu anlayışına katkı sunuyor. Oleh’in yatmış olduğu kuruluşun direktörü Mikola Sukholitki de buna inanıyor.
“Engelli evlatların burada yaşaması aileleriyle yaşamalarından iyi” diyor.
“Bakım görmeyecekleri işlevsiz bir ailede olup da yiyeceksiz kalmaları yerine, burada lüzumlu her şeyi alıyorlar.”
Eric, cenk esnasında Ukrayna’ya pompalanan milyarlarca dolarlık internasyonal yardımın, bununla birlikte yetimhanelerin kapatılması, ailelere çocuklarına bakabilmeleri için destek olunması ve engelliliği kabul eden bir cemiyet oluşturulması için kullanılması icap ettiğini söylüyor.
“Yetimhanelerin olmaması icap ettiğini biliyoruz” diyor.
Paranın bir kısmının bu kurumların sürdürülmesinde kullanılmasından, cenk sona erince de “Ukrayna’ya yönelik internasyonal ilginin kaybolmasından ve yetimhanelerin eskisi şeklinde devam etmesinden” korkuyor.
Yetimhanenin bahçesindeki uzun ve sıcak bir günün peşinden, Vasil’in anne ve babasıyla vedalaşma zamanı.
Hala bağlı ve hala feryat atıyor.
Marina ayrılırken “kuruma minnettar bulunduğunu” söylüyor.
Fakat ekliyor:
“Engelli çocuklarımız, bu yüksek duvarların ardında toplumdan saklanmamalı”
Yoruma kapalı.