Sovyetler Birliği’nin çöküşünün 5 nedeni

25 Aralık 1991 günü Mihail Gorbaçov, Sovyet Toplumcu Cumhuriyetler Birliği (SSCB) liderliğinden çekilme etti.

Bigün sonrasında ülkenin parlamentosu, 15 devletin bağımsızlığını tanıdı ve Sovyetler Birliği resmen çöktü.

Kremlin’de, tarihte bir devrin en kuvvetli ülkelerinden önde gelen olan SSCB’nin orak ve çekiç sembollü kırmızı bayrağı indirildi.

1985’de yalnızca 54 yaşlarındayken iktidara gelen Gorbaçov, ekonomide durgunluk yaşayan ülkeye nefes aldırma amaçlı bir takım reforma imza atmıştı.

Perestroyka isminde olan tekrardan inşa ve yapılandırma amaçlı reformlar, bazısına nazaran ülkenin sonunu getirdi. Kimileriyse Sovyetler Birliği’nin aslına bakarsanız kurtarılamayacak durumda bulunduğunu savunuyordu.

Bir tek Rusya’da değil dünyanın geri kalanında da derin izler bırakan Sovyetler Birliği’nin çöküşünün arkasındaki sebepleri hatırlayalım.

Sovyetler Birliği’nin en büyük problemi, çöken ekonomiydi.

Öteki ülkelerdeki piyasa ekonomilerine karşılık Sovyetler Birliği’nde devlet güdümlü iktisat politikaları yürütülüyordu.

Arabalardan ayakkabılara ve ekmeğe kadar, üretilecek her şeyin miktarını devlet belirliyordu.

Her bir vatandaşın bu ürünlere ne kadar ihtiyacı bulunduğunu, ürünlerin fiyatını ve insanların ne kadar ödemesi gerektiğine de gene devlet karar veriyordu.

Teoride etkin ve adil bir sistem amaçlanıyordu sadece pratikte sıkıntılar vardı. Arz öğrenci yetişemiyordu ve paranın varlığı anlamsızlaşıyordu.

Aslen insanların bir çok yoksul değildi; yalnız temel gereksinim maddeleri yeterince olmadığı için, onlara erişmeleri de zordu. Mesela bir otomobil almak için dahi seneler devam eden bekleme listesine giriyordunuz. Bir mont ya da kışlık bot almak için saatlerce kuyrukta bekliyor, sonrasında size uygun numaranın kalmadığını öğrenip eli boş dönüyordunuz.

Sovyetler Birliği’nde insanoğlu bir şeyi satın almaktan (kupit) değil, bir şeyi ele geçirmekten (dostat) bahsediyorlardı.

Uzayda bulgu için harcanan paralar ve 1950’li yılların sonundan itibaren birliğin ABD ile yaşamış olduğu tabanca rekabeti de durumu kötüleştirdi.

Uzaya insan yollayan ilk ülke olan SSCB, bununla birlikte nükleer silahlara ve kuvvetli balistik füzelere sahipti. Sadece tamamı oldukça maliyetliydi.

Sovyetler Birliği petrol ve doğalgaz şeklinde organik kaynaklarla ayakta kalıyordu sadece 1980’li yılların başlangıcında petrol tutarları çöktü ve aslına bakarsanız zayıf olan ekonomiye darbe vurdu.

Gorbaçov’un Perestroyka (Tekrardan Yapılanma) politikası ekonomiye piyasanın bazı temellerini soktu sadece iktisat, süratli bir reformu kaldıramayacak kadar hantaldı.

Enflasyon hızla artıyordu. Tüketim mallarında da kıtlık yaşanıyordu.

1990’larda yetkililer milyonlarca insanoğlunun aslına bakarsanız kısıtlı olan varlıklarını ortadan kaldıracak bir parasal düzeltim getirince, hükümete karşı tepkiler büyüdü.

Tüketim mallarında yaşanmış olan kıtlık Sovyetler Birliği sonrası cemiyet üstünde kalıcı izler bıraktı.

Bir dönem sonrasında dahi hâlâ temel ihtiyaçlara erişimin kısıtlanacağı korkusu hakim.

Seçim zamanları vardığında de bu kuvvetli duyguları manipüle etmek kolay oluyor.

Gorbaçov’un Glasnost (Açıklık) politikası, baskıcı rejimin altında, on seneler boyu sual sormadan ve yakınma etmeden, ses çıkarmaya korkarak yaşayan insanların ifade özgürlüğünü genişletmeyi amaçlıyordu.

Gorbaçov, 1924-1953 yılları aralığında Joseph Stalin yönetimi altında yaşanmış olan baskının boyutunu gözler önüne seren zamanı arşivlerin açılmasını emrederek işe başladı.

Sovyetler Birliği’nin geleceği ve güç yapılarıyla ilgili, bununla birlikte ülkeyi ileriye götürecek reformlara dair tartışmaları da cesaretlendirdi. Komünist Parti’nin karşısına çıkarak çoklu parti sistemi fikrini de ortaya atan oydu.

Tamamı toplumda birçok insanoğlunun, hükümet yetkililerinin emsalsiz seçim neticeleri ile ve atanarak yönetime geldiği Komünist parti iktidarının etkisiz, baskıcı ve yolsuzluğa açık olduğu fikrinin yayılmasına niçin oldu.

Gorbaçov hükümeti seçim sisteminde özgürlük ve hakkaniyet getirmek için bazı adımlar da attı fakat artık oldukca geçti.

Niçin bugün mühim?

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, kuvvetli bir milliyetçi ideolojinin bilhassa tamamen saydam ve demokratik olmayan bir ülkede ne kadar mühim bulunduğunu erken öğrendi.

Rusya ve Sovyet tarihindeki çeşitli dönemlerde kullanılan bazı kavramları devlet başkanlığı için bir ulusal ideal olarak kutsadı.

Rusya İmparatorluğu’nun görkemi, Stalin yönetiminde İkinci Dünya Savaşı’nda gösterilen kahramanlık ve fedakarlık, bunun yanı sıra 1970’li yıllardaki istikrar şeklinde unsurları, yurtsever duyguları pekiştirmek için bir arada kullandı. Bu şekilde Rusya’da günümüzde yaşanmış olan sorunları da göz ardı edebilmeyi amaçladı.

Rusya İmparatorluğu’nun devamı olarak Sovyetler Birliği oldukca uluslu bir devletti.

Teoride eşit hakları olan ve kardeş 15 cumhuriyetten oluşuyordu.

Gerçekte ise Rusya oldukca daha büyük ve güçlüydü. Rus dili ve kültürü de bir çok bölgede daha baskındı.

Glasnot, öteki cumhuriyetlerdeki birçok insanoğlunun, Ukrayna’da 1930’larda yaşanmış olan kıtlık, bununla birlikte Sovyet-Nazi ortaklığı altında batı Ukrayna ile Baltık devletlerinin ele geçirilmesi, İkinci Dünya Savaşı’nda çeşitli etnik grupların zorla tehcir edilmesi şeklinde vakalarla ilgili gözünü açmasına niçin oldu.

Milliyetçilik ve özerklik talepleri de güçlendi.

Mutlu bir uluslar ailesi olarak Sovyetler Birliği fikri de silikleşti. Cumhuriyetlere daha çok özerklik verecek reformlar getirme yönündeki çabalara karşın, artık her şey için geçti.

Eski Sovyet ülkelerinin mühim bir kısmı ile Rusya içinde, bilhassa Rusya’nın görevi ve etkinlik alanı ile ilgili gerginlik devam ediyor.

Öte taraftan Moskova ve Baltık ülkeleri arasındaki sorunlu ilişkiler, Avrupa ve ötesindeki jeopolitik ilişkileri şekillendirmeye devam ediyor.

Seneler süresince Sovyet halkına Batı’nın “çürüdüğü” ve oradaki insanların paracı yönetimler altında acılar çekmiş olduğu söylendi.

Sadece 1980’li yılların sonunda gezi olanakları ve basit insanoğlu arasındaki direkt kontakt arttıkça, bu iddia sorgulanmaya başladı.

Sovyet Birliği vatandaşları öteki ülkelerdeki yaşam standartlarını, kişisel özgürlükleri ve toplumsal refah devletinin gelebileceği noktayı kendi ülkeleri ile karşılaştırdılar.

Kendi hükümet yetkililerinin seneler süresince internasyonal seyahatleri yasaklayarak, BBC Dünya Servisi şeklinde yabancı radyo kanallarının yayınını bozarak, bununla birlikte yabancı edebiyat eserleri ve filmleri sansürleyerek onlardan neleri saklamaya çalıştıklarını da gördüler.

Gorbaçov, Batı ile ilişkileri ilerleterek Soğuk Savaşı sonlandırdığı sebebi öne sürülerek destek görmüş oldu sadece bunların istemsiz başka bir sonucu vardı. Sovyet halkının dış dünya ile teması güçlendikçe, başka ülkelere nazaran yaşam standartlarının daha düşük bulunduğunu gördüler. Gorbaçov ülke haricinde giderek popülerleşirken, ülkesinde eleştirilerin hedefindeydi.

Rusya hükümeti kendi çıkarı için medyanın verdiği mesajları manipüle etme mevzusunda adeta uzmanlaşmış durumda.

Dünyanın geri kalanı ile karşılaştırılmaktan kaçınmak adına, çoğunlukla kendini tarihsel ve kültürel olarak eşi benzeri olmayan, etrafı düşmanlarla çevrilmiş bir yalnız kurt olarak konumlandırdı.

Rusya halkının dikkatini günlük yaşamın problemlerinden başka bir yere çekmek için de, ülkedeki bilimsel buluşlar, İkinci Dünya Savaşı’ndaki başarı ve kültürel miras şeklinde unsurlar, medyanın başlıca anlatılarından biri oldu.

Gorbaçov, Sovyet ekonomisinin daha da fazla aşınmasını engellemek için köktencilik değişimler ve genel ahlaka gereksinim bulunduğunun farkındaydı. Sadece hedefine erişme yolundaki vizyonunun ne olduğu aslına bakarsak belirsizdi.

Soğuk Savaşı bitirerek bir kahramana dönüştü bir ihtimal fakat ülkesinde hem insiyatifini yeterince kullanmadığını düşünen düzeltim yanlıları hem de fazla ileri gittiğini düşünen muhafazakarlar tarafınca eleştiriliyordu.

Bunun sonucu olarak Gorbaçov, iki tarafın arasını açtı.

Muhafazakarlar da Ağustos 1991’de Gorbaçov’u iktidardan indirmek için başarısız bir darbe girişiminde bulunmuş oldu.

Bu darbe girişimi Sovyetler Birliği’ni kurtaramadığı şeklinde, sonunu da getirmiş oldu.

Bundan ortalama 3 gün sonrasında, darbe girişiminin liderleri ülkeden kaçmaya çalıştı ve Gorbaçov kısa süreliğine de olsa tekrardan başa geldi.

Rusya’da Boris Yeltsin ve Sovyetler Birliği’nin kalanındaki öteki liderler de öne çıktı.

Bunu takip eden aylarda cumhuriyetler kendi bağımsızlık referandumlarını düzenlediler ve Aralık ayına gelmeden, Sovyet ülkelerinin kaderi de belirlenmiş oldu.

Vladimir Putin, Rusya’nın en uzun süre iktidarda kalan liderlerinden biri.

Putin’in bu kadar uzun süre ayakta kalmasının bir sırrı da, Rusya’yı ilk sıraya koyması, en azından bunu yapıyor şeklinde görünmesi.

Gorbaçov uzun mücadelelerle elde edilmiş kazanımları, mesela Sovyet askerlerini alelacele Doğu Almanya’dan geri çekmek şeklinde adımlarla feda etmekle suçlanırken, Vladimir Putin, Rusya’nın çıkarı için dişiyle tırnağıyla savaşım etmiş olduğu izlenimini veriyor.

Putin, Berlin Duvarı yıkıldığında Doğu Almanya’da Sovyet danışma servisi KGB için çalışıyordu ve Sovyet askerlerinin çekilmesi ile yaşanmış olan kaosun direkt tanığıydı.

Bundan 30 yıl sonrasında halen NATO’nun Rusya sınırlarına yaklaşmasına sertçe karşı çıkıyor ve son olarak Ukrayna sınırında yapmış olduğu askeri sığınaktan anlaşıldığı şeklinde, enerjisini göstermeye de hazır.