İstanbul Sözleşmesi’nden çıkmak neyi değiştirdi, kadına şiddetle mücadelede iç hukuk yeterli mi?

İstanbul Sözleşmesi’nin feshedilmesinin peşinden hükümet, Türkiye’nin mevcut iç hukukunun “hanıma yönelik şiddetle savaşım etmeye yettiğini“ korumak için çaba sarfediyor. Sadece birçok hukukçu ve hanım örgütü aynı görüşte değil. BBC Türkçe, İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmenin pratikte yaratacağı boşluğu ve hanıma sertlik vakaları üstündeki ihtimaller içinde etkilerini araştırdı.

* Bu haber ilk olarak 30 Mart 2021 tarihinde yayımlanmıştır.

Türkiye 20 Mart 2021’de Cumhurbaşkanı kararnamesi ile kamuoyunda İstanbul Sözleşmesi olarak malum, Hanıma Yönelik Sertlik ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye Dair Avrupa Konseyi Sözleşmesi’nden çıktı.

Aile, Emek verme ve Toplumsal Hizmetler Bakanı Zehra Zümrüt Selçuk yapmış olduğu açıklamada, hanıma yönelik şiddetle mücadeledeki tek aracın İstanbul Sözleşmesi olmadığını söyleyerek, “Geldiğimiz noktada hem birincil hem de ikincil mevzuatımızda hanımlarımızı korumak, hanıma yönelik şiddetle savaşım etmek için lüzumlu tüm araçlarımız mevcut” dedi.

Sadece pek oldukça hanım, her gün değişik şehirde düzenlenen eylemlerle, İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararından geri adım atılmasını talep ediyor.

Uzmanlara nazaran, Türkiye iç hukuku, İstanbul Sözleşmesi’nin sertliği tanımlama ve sertlik karşısında “önleme, koruma, kovuşturma ve siyaset oluşturma” olarak dört başlıkta geliştirilmiş hükümlerini “kısmen” kapsıyor.

İstanbul Sözleşmesi’ne uyum doğrultusunda çıkarılan ve sözleşmenin iç hukuktaki izdüşümü olarak değerlendirilen 6284 Sayılı Kanun’un, sözleşmenin temel prensipleriyle uyumlu olsa da sözleşmeden “oldukça daha dar kapsamlı” olduğu belirtiliyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Avukat Selin Nakıpoğlu, İstanbul Sözleşmesi’nde yer edinen tüm maddelerin ne 6284 sayılı yasada ne Türk Ceza Kanunu’nda, ne de Uygar Kanun’da yer aldığını söylüyor:

“İstanbul Sözleşmesi şeklinde toplumsal cinsiyet temelli ayrımcılıktan böylesine detaylı bahseden, adam sertliğini detaylı bir halde işleyen ve devlete ödev yükleyen başka bir düzenleme var mı? Yok.”

Hukukçular, halen pek oldukça yasada hanıma yönelik şiddete ilişkin ciddi noksan ve belirsizlikler bulunduğunu söylüyor.

Mesela İstanbul Sözleşmesi ruhsal şiddetten fiziki şiddete, cinsel şiddetten gebeliğin zorla sonlandırılmasına, ısrarlı takipten zorla evlendirilmeye kadar çeşitli sertlik türleri sıralıyor ve bu suçların tamamının iç hukukta tanımlanarak cezalandırılması icap ettiğini söylüyor.

Sadece hanım örgütleri ve hukukçuların senelerdir devam eden ısrarına karşın “ısrarlı takip” hala Türk Ceza Kanunu’nda kabahat olarak tanımlanmıyor.

2006 yılından itibaren Türkiye adına sözleşmenin hazırlık çalışmalarına katılan Prof. Feride Acar, “Hanım cinayetiyle son gören olguların çoğunun, ısrarlı takiple başladığını görüyoruz” diyor.

Acar, bir kişinin ötekini isteği haricinde ve rahatsız edici halde ısrarla takip etmesinin fiili bir takip şeklinde olabileceği şeklinde, telefon ya da web üstünden de olabileceğini söylüyor.

Israrlı takip birçok Avrupa ülkesinde ayrı bir kabahat olarak cezalandırılıyor.

İstanbul Sözleşmesi ve iç hukuktaki temel farklılıklar, hemen hemen hanıma yönelik şiddetin toplumsal sebeplerini ortaya koyarken başlıyor.

Sözleşme, hanıma karşı şiddetin “toplumsal cinsiyete dayandığını” ve “hanımlarla erkekler içinde tarihten gelen eşitsiz güç ilişkilerinin bir tezahürü bulunduğunu” söylüyor.

Sözleşmede toplumsal cinsiyet için “cemiyet tarafında hanım ve adama yüklenen ve toplumsal olarak kurgulanan roller, davranışlar ve eylemler” tanımı yapılıyor.

Sadece Türkiye’de 6284 sayılı kanun dahil, hanıma karşı işlenen suçu toplumsal cinsiyete bağlı tanım eden herhangi bir mevzuat mevcut değil.

Bilhassa 2016 senesinde TBMM’de kurulan Boşanma Komisyonu’nda, “toplumsal cinsiyetin, bir tek şiddetin yapısal/toplumsal niteliğini ele almış olduğu ve adamın bireysel psikopatolojisi ile ilişkili olan sertliği çoğu zaman görmezden geldiği” iddiasıyla başlamış olan süreç, süre içinde yaygın bir “toplumsal cinsiyet eşitliği karşıtlığına” dönüştü.

Uzmanlar ise sözleşmenin özünde yer edinen “toplumsal cinsiyet” terimini dışlayan hiçbir yasal mevzuatın, hanıma sertliği önlemekte kafi olamayacağını korumak için çaba sarfediyor.

Prof. Feride Acar bu durumu şöyleki açıklıyor:

“Toplumsal cinsiyet terimini ve biyolojik cinsiyetin ötesindeki toplumsal olguları reddettiğinizde; şiddetin nedenlerini alkol, madde tüketimi ya da ruhsal dengesizlik şeklinde üçüncü, beşinci derecede olgulara bağlıyorsunuz anlamına gelir. Oysa hanımefendilere yönelik şiddetin ciddi toplumsal sebepleri var ve sorun bireysel olay analizi yapmayı çoktan geçti.”

“Kanunda toplumsal cinsiyet terimini görmediğinizde, sistemi, şiddete karşı palyatif bir ekip tedbirlerle, yüzeysel ve tek tek vakalara yönelik mücadeleye yönlendiriyorsunuz. Oysa sertliği önlemeye yönelik politikalar geliştirilmeli. İstanbul sözleşmesi bu politikaların iyi mi olması icap ettiğini, toplumsal cinsiyet eşitliğini işaret ederek tanım ediyor.”

Aile Bakanı Zehra Zümrüt Selçuk ise aynı görüşte değil:

“Bir metin üstünde fazlaca tartıştığımız için, şiddete sebep olan esas kök sorunları konuşamaz, tartışamaz duruma geliyoruz. Şiddetin alkol, bağımlılık şeklinde birçok sebebi var. Akademisyenlerimize şiddetin gerçek kök nedenlerini araştırmak noktasında büyük görevler düşüyor.”

‘Sözleşme, önleyici politikalar için ülkelere yol haritası çiziyor‘

6284 sayılı yasaya nazaran, şiddete uğrayan ya da uğrama tehlikesi bulunan kişilerle ilgili koruyucu önlem sonucu verilebilmesi için, şiddetin uygulanmış olduğu hususunda kanıt yada belge aranmıyor.

Kanun, sertlik yada sertlik uygulama tehlikesinin varlığı halinde her insanın resmi makam yada mercilere ihbarda bulunabileceğine ve önleyici önlem kararının geciktirilmeksizin verileceğine hükmediyor.

Buna karşılık Ankara Barosu Hanım Hakları Merkezi Başkanı Avukat Ceren Kalay Eken, iç hukuktaki tüm pozitif düzenlemelere karşın, halen mağdurların soruşturma esnasında korunmasına ilişkin kafi düzenlemelerin olmadığını ve bu eksikliği İstanbul Sözleşmesi’nin karşıladığını söylüyor:

“Evet mevcut kanun, şiddete uğrayan ya da şiddete uğrama tehlikesi içinde bulunduğunu söyleyen şahıs için, ‘Önleme mahiyetinde uzaklaştırma sonucu vereceksin’ diyor. Fakat İstanbul Sözleşmesi genel olarak bu önlemenin iyi mi yapılacağını konu alıyor.”

“Toplumda ‘Ufak yaştan itibaren toplumsal cinsiyet eşitsizliğini ortadan kaldırmaya yönelik emek harcamalar yapmalısın’ diyor. ‘Eğitimde toplumsal cinsiyet eşitsizliğini kaldırmaya yönelik materyaller kullanmalısın’ ve ‘Devlet çalışanları için tertipli olarak meslek içi farkındalık eğitimleri yapacaksın’ diyor. Kısaca ülkeye eşitsizliği tümüyle ortadan kaldırma yükümlülüğü yüklüyor.”

Avukat Eken, İstanbul Sözleşmesi’nin toplumsal cinsiyet eşitsizliği temelli suçlara karşı “hem koruma hem önleme hem de etkin soruşturma” zorunluluğu getirdiğini söyleyerek, ek olarak, geliştirilmesi ihtiyaç duyulan pek oldukça siyaset mevzusunda devlete yol haritası çizdiğini söylüyor.

Uzmanlar, Türkiye’de hanımefendilerin, maruz kaldıkları sertliği yetkili mercilere bildirmekte çeşitli zorluklarla karşılaştığını söylüyor.

İstanbul Sözleşmesi ise imzacı devletlere, cinsel sertlik mağdurlarına destek hizmeti sunacak kriz merkezleri ya da cinsel sertlik sevk merkezleri oluşturma yükümlülüğü getiriyor.

Ek olarak ülke çapında 7 gün 24 saat esasına nazaran etkinlik gösteren parasız telefon hatlarının oluşturulması icap ettiğini söylüyor.

Sadece iç hukukta bu hükümlerin tam karşılığını bulmak mümkün değil.

Uzmanlar, sözleşmenin imzalanmasının peşinden geçen dokuz yılda ne kriz merkezleri ne de 7 gün 24 saat çalışan bir telefon hattı oluşturulduğunu söylüyor.

İçişleri Bakanlığı’nın geliştirdiği KADES uygulaması benzer amacı taşısa da, Türkiye’de her kadının akıllı telefon sahibi olmadığı nedeni öne sürülerek “etkisiz” kalmakla eleştiriliyor.

Aile ve Toplumsal Politikalar Bakanı Zehra Zümrüt Selçuk ise bu işlevi yerine getirmesi için 81 ilde Sertliği Önleme ve İzleme Merkezlerinin (ŞÖNİM) hayata geçirildiğini, 355’i aşkın Toplumsal Hizmet Merkezi’nde, Şiddetle Savaşım İrtibat Noktaları’nın kurulduğunu söylüyor.

Buna karşılık BBC Türkçe’ye konuşan Avukat Canan Arın Türkiye’deki hanım sığınma evleri ve ŞÖNİM’lerin İstanbul Sözleşmesi’nin tarif etmiş olduğu halde çalışmadığını söylüyor:

“Türkiye’de oldukça azca sayıda hanım sığınma evi var, onlar da bayanlar için adeta bir cezaevi şeklinde kullanılıyor. Oysa bayanlar o sığınma evlerinde cep telefonlarını kullanabilmeli, sığınaktan çıkıp kendisine iş arayabilmeli fakat bunlar yapılmıyor. Sözleşmeye nazaran bu evlerin aslolan amacı, hanımefendilerin erkeklere muhtaç olmasından kurtulmasını ve kendi ayakları üstünde durmasını sağlamaktır.”

İstanbul Sözleşmesi, sertlik mağdurları ve failler üstünde çalışan kadroların; hanım adam eşitliği, mağdurların gereksinimleri ve haklarının yanı sıra, ikincil mağduriyetlerin önlenmesi mevzularında ustalaşmış eğitim almış kişilerden oluşması icap ettiğini vurguluyor.

Sertlik vakalarının, çeşitli kurumlara sevk edileceği de düşünüldüğünde sözleşme, bu eğitimlerin birden fazla kurum ve müessese içinde koordineli olarak yürütülmesi icap ettiğini söylüyor.

Bu bağlamda sözleşme, toplumsal cinsiyet eşitsizliği temelli suçlarda vazife alan hakimden savcıya, kolluk personelinden ruhsal destek sağlayıcılara kadar, her kamu çalışanının bu alanda uzman olması icap ettiğini öngörüyor.

6284 sayılı kanunda benzer hükümler daha sınırı olan şekilde yer alırken, İstanbul Sözleşmesi eğitimde izlenecek yöntemin detaylarını konu alıyor.

Avukat Eken, “İstanbul Sözleşmesi’ne nazaran, alanında uzman ve senelerdir bu dosyalara bakan kişilerin emek vermesi oldukça mühim. Fakat bizim devletimizde, aile içi sertlik ya da cinsel hücum çalışan savcıyı alıp aniden bilişim savcısı yapıyorlar” diyor.

Türkiye’nin hanıma yönelik sertlik vakalarını raporlamasında çeşitli eksiklikler olduğu ve kamusal verilerin İstanbul Sözleşmesi’ne uygun şekilde toplanmadığı eleştirisi de dile getiriliyor.

6284 sayılı kanun, bir tek ŞÖNİM’lere, “koruyucu ve önleyici önlem kararlarına ilişkin” veri toplama görevi atıyor.

Oysa İstanbul Sözleşmesi veri toplama sürecine “hükümet kuruluşları, ulusal, bölgesel ve mahalli parlamentolar ve yönetimler, ulusal insan hakları kurumları ve sivil cemiyet kuruluşları şeklinde ilgili tüm aktörlerin” müdahil olması icap ettiğini söylüyor.

Devletlere, her türlü sertlik vakasının yaygınlığını ve iyi mi bir eğilim içinde bulunduğunu değerlendirmek suretiyle halk anketleri ve araştırma yapma görevi yüklüyor.

Tüm veri toplama faaliyetlerinin ise kamuoyunun erişimine açık olması gerektiği vurgulanıyor.

İstanbul Sözleşmesi’nin bu gereklerinin yerine getirilmediği söyleyen Prof. Acar, “Tertipli olarak yönetimsel veri toplamak, bu tarz şeyleri ulusal düzeyde tek elde toplanmış ve ulaşılabilir hale getirmek ve bu verilen mühim olan tüm unsurları içermesini sağlamak ve ulusal bir veri tabanı oluşturmak gerekiyor” diyor.

Dünya Hakkaniyet Projesi tarafınca her yıl açıklanan Hukukun Üstünlüğü Endeksi’ne nazaran, Türkiye 2020 senesinde hukukun üstünlüğünde 128 ülke içinde 107. sırada yer aldı.

BBC Türkçe’ye konuşan hanım hakları savunucuları ve hukukçulara nazaran, Türkiye’de bağımsızlığını yitirmiş oldukça sayıda hakim ve savcı, hanım hakları mevzusunda hukukun üstünlüğünü değil hükümet politikalarını benimseyen kararlara imza atıyor.

Bu bağlamda hükümetin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararının, hakimlerin iç hukuk hükümlerini de yansıtmayan pek oldukça “hukuksuz” karar vermesine niçin olacağı değerlendiriliyor.

Temel hakların yasalarla korunmasının kafi olmadığını korumak için çaba sarfeden uzmanlar, Türkiye’de esen politik rüzgârın direkt hanıma yönelik sertliği ve bu davalarda alınan neticeleri negatif etkileyeceğini düşünüyor.

Avukat Levent Pişkin, “Türkiye’de isterseniz en muhteşem kanunu koyun; öyleki bir yargıç, savcı ya da kolluk atarsınız ki o kanun aniden rezil olur. Bu yüzden İstanbul Sözleşmesi’ne nazaran ilgili kadrolara tertipli eğitim verilmesi gerekir fakat bu yapılmadı” diyor:

“Bir trans müvekkilim tecavüze uğradı ve soruşturma başlatıldı. Failin üstünden tabanca çıkmasına karşın kanıt yetersizliği nedeni öne sürülerek özgür bırakıldı. Şahıs özgür bırakılınca müvekkilimin can derdi oldu ve koruma sonucu almamız gerekti. Aile mahkemesine başvurduk ve 6284 sayılı kanunun İstanbul Sözleşmesi’ne atıf meydana getiren maddesini bilhassa belirttik.”

“Mahkeme, hücum eden kişinin ‘aile bireyi’ olmadığı nedeni öne sürülerek başvurumuzu reddetti. Oysa 6284 sayılı yasa tam da bu yüzden çıktı, mevzu bir tek aile fertleri değil. Hanıma ya da toplumsal cinsiyete yönelik tüm suçları kapsıyor. İstanbul Sözleşmesi ve aynı kanun uyarınca karara itiraz ettik fakat gene reddedildi. Sözleşme ve kanun yürürlükteyken dahi bu şekilde bir nefret ideolojisinde yaşayan hakimlerden bahsediyoruz.”

Yeni Akit yazarı Sefa Saygılı 27 Mart 2021’de piyasaya sürülen yazısında, “İstanbul Sözleşmesi’nin uzantısı olan 6284 sayılı yasanın ve yönetmeliğinin derhal yürürlükten kaldırılması şarttır” diyor.

Başka bir Yeni Akit yazarı İbrahim Karataş’ın 29 Mart’ta ortaya attığı iddiaya nazaran hükümet 6284 sayılı kanunda düzenleme yapmayı düşünüyor.

BBC Türkçe’ye konuşan hukukçular da hükümetin bu şekilde bir hamlede bulunmasından kaygı duyduklarını belirtiyor.

Avukat Nakıpoğlu, “Bir gece İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmek demek; hukuk sistemimizde hanımefendileri ve cinsel yönelimi sebebiyle adam şiddetine maruz kalan fertleri korumuş olan öteki tüm regülasyonların da yakın tehdit altında olması anlamına gelir” diyor.

Avukat Eken ise, “6284 iyi ki var. Onu da elimizden alırlar diye elimiz yüreğimizde” diyor.