İlaçlar insanların kişiliğini değiştirebilir mi, üzerlerinde uyarı olmalı mı?

Doktora gidip de yaşamı değişmiş olduğu süre, “beş numaralı hasta” 50’li yaşlarının sonlarındaydı.

Şeker hastasıydı, kolesterol düşüren “statin” türünden bir ilacın işe yarayıp yaramayacağı mevzusunda bir araştırmaya katıldı. Buraya kadar her şey normaldi.

Sadece tedaviye başladıktan kısa süre sonrasında, karısı huyunun değişmeye başladığını görmüş oldu. Daha ilkin makul bir adamken, aşırı öfkeli olmuştu. Bilhassa de trafikte öfkesini tutamıyordu.

Beş numaralı hasta, olacaklardan korkmuş olduğu için otomobil kullanmaz oldu. Sadece eşinin kullandığı otomobile binince de öfkeleniyor ve eşi bir çok süre yarı yoldan eve dönerek, sakinleşmesi için onu televizyonla baş başa bırakıyordu.

San Diego’daki California Üniversitesi’nde bir araştırma grubunu yöneten Beatrice Golomb’a verdiği bilgiye gore, bigün zihninde bir şimşek çaktı. “Vay canına” dedi, “Tüm bu problemler ilaç almaya başladıktan sonrasında ortaya çıkmış şeklinde görünüyor.”

Karı-koca telaş içinde ilaçla ilgili araştırmayı yapanlara koştu. Sadece araştırmacılar fazlaca düşmanca davrandı ve ikisi içinde bir bağ olamayacağını, ilacı almaya devam etmesi icap ettiğini söylediler.

Sadece bu aşamaya gelene kadar hasta o denli huysuzlaşmıştı ki, küfrü basıp oradan çıktı ve ilacı almayı bıraktı. İki hafta sonrasında eski kişiliğine döndü.

Beş numaralı hasta kadar talihli olmayanlar da var.

Beatrice Golomb, senelerce ABD’nin her tarafındaki hastalarla görüşüp informasyon topluyor. Görüştükleri aralarında birliktelikleri yıkılanlar, meslek yaşamı mahvolanlar ve eşini öldürmesine ramak kalan adamlar var.

Neredeyse tüm vakalarda emareler statin almaya başladıktan sonrasında ortaya çıkmış, ilacı bırakınca normale dönmüş. Olan biteni anlayana kadar, beş kere ilaca başlayıp bırakan biri var.

Golomb’a gore, bu tipik bir durum, hastaların bir çok davranış değişikliklerini değil ilaçla ilişkilendirmek, anlamakta bile güçlük çekiyorlar.

Bazı durumlarda bunu anladıklarında fazlaca geç oluyor. Birçok hastanın ailesi değişimleri fark ettikleri süre araştırmacılara başvurdu. Fakat aralarında tanınmış bir bilim insanı ile eski bir editör de bulunan bazı hastalar intihar etmişlerdi bile.

Halüsinasyonlara neden olan psikedelik ya da saykodelik ilaçların tesiri biliniyor, sadece basit ilaçların tesiri de büyük olabiliyor.

Parasetemolden antihistaminiklere, statinlerden astım ilacı ve antidepresanlara kadar birçok ilacın, insanı öfkeli ya da huzursuz etmiş olduğu, empatiden yoksun bıraktığı, hatta benliğinin en temel özelliklerini bile değiştirebildiğini gösteren bulgular ortaya çıkıyor.

Bir çok süre bu değişimler pek fark edilmiyor. Sadece kimi zaman fazlaca acıklı de olabiliyor.

2011’de iki çocuk babası bir Fransız, Parkinson hastalığı için kullandığı ilacın kendisini kumarbaz ve cinsellik düşkünü bir eşcinsele dönüştürerek, tecavüze uğramasına niçin olduğu sebebi öne sürülerek GlaxoSmithKline ilaç şirketine dava açtı.

2015’te internette genç kızları hedef alan bir adam, obeziteye karşı kullandığı Duromine ilacı yüzünden kendisini denetim edemediğini söylemiş oldu.

Sakinleştiriciler ve antidepresanlar yüzünden katliam işlediklerini söyleyen katiller de çıkıyor.

Bu iddialar doğruysa fazlaca kaygı uyandırıcı. Kişiliği etkileme potansiyeli olduğu söylenen ilaçlar içinde dünyada en fazlaca kullanılan ilaçlar da var. Bireysel tesirleri azca da olsa, milyonlarca kişinin huyunu değiştiriyor olabilirler.

İlaçların etkileriyle ilgili araştırmalar daha iyi bir döneme denk gelemezdi. Dünyada aşırı ilaç kullanılıyor. Yalnız ABD’de yılda 49 bin ton parasetemol kullanılıyor, adam başına 298 parasetemol tableti düşüyor. Averaj bir Amerikalı yılda 1200 dolarlık ilaç tüketiyor.

Ömürler artık daha uzun olduğundan ilaç kullanımı daha da artıyor. İngiltere’de 65 yaş üstü her 10 kişiden biri haftada 8 ilaç kullanıyor.

Peki bu ilaçlar beynimizi iyi mi etkiliyor? İlaç paketleri üstünde ikazlar olmalı mı?

Doğal ki kimse kim bilir yaşam kurtaran ilaçları almaya son vermenizi söylemiyor. Herhangi bir kaygınız var ise yapılacak en iyi iş, bir doktorla görüşmek.

Gene de ilaçların tesirinin araştırılması mühim, şundan dolayı bu mevzuda farkındalığın artması daha iyi ilaçlar yapılmasını, yararlar ve zararların daha iyi değerlendirilmesini sağlayabilir.

Golomb, statinler ile alışkanlık değişikliği içinde bir bağ olabileceğinden ilk kez 20 yıl ilkin kuşkulanmış.

Garip bir halde kolesterolü düşük olanların sertlik vakalarından ölme olasılığının daha yüksek bulunduğunu görmüş.

Ondan sonra bilim ve tıp literatürünü taramış. “Tahmin ettiğimden fazlaca bulgu vardı” diyor. Mesela, primatlar kolesterol oranı düşük beslendikleri süre, daha saldırgan oldukları belirlenmiş.

Potansiyel bir mekanizmadan bile söz ediliyor: Hayvanların kolesterolünü azaltmak, beyindeki serotonin düzeyini de etkiliyor şeklinde görünüyor.

Mutluluk hormonu olarak da malum serotonin ruh halini etkileyen bir madde. Meyve sinekleri bile serotonin düzeyi azaldığı süre kavga etmeye başlıyor.

İnsanlarda da hoş olmayan tesirleri var: Araştırmalara gore sertlik vakaları, intihar ve cinayetle ilişkisi bulunuyor serotonin eksikliğinin.

Statinler beyni etkiliyorsa, bunun sebebi kolesterolü düşürüyor olması.

Bazı araştırmalar, asabiyet ile statinler içinde bir ilişki olabileceğini destekliyor.

Golomb’un binden fazla şahıs üstünde yapmış olduğu araştırma, ilacın menopoz sonrası hanımlarda saldırganlığı arttırdığını gösterdi, sadece garip bir halde erkeklerde bir tesir görülmedi.

2018’deki bir araştırmada ilacın balıkları da aynı şekilde etkilediği ortaya çıkarıldı. Statinler verilen Nil tilapia balıklarının daha “aksi” hale geldikleri, daha da önemlisi beyinlerindeki serotonin düzeyinin değişmiş olduğu belirlendi. Bu da, düşük kolesterol ile sertlik içinde kim bilir milyonlarca senedir bir ilişki bulunduğunu düşündürtüyor.

Golomb düşük kolesterolün, ve dolayısıyla bunu elde eden statinlerin hem hanımlarda hem erkeklerde kişiden kişiye değişen oranlarda da olsa davranış değişikliğine niçin olduğuna inanıyor.

İsveç’te 250 bin sabıkalının kolesterol düzeylerini karşılaştıran Golomb, öteki faktörler göz alındığında bile, kolesterolü düşük olanların sertlik içeren suçlardan tutuklanma düzeyinin fazlaca daha çok bulunduğunu söylüyor.

Sadece Golomb’un keşifleri içinde en rahatsız edici olanı, basit ilaçların kişiliği etkilemesinden fazlaca, kimsenin bu mevzuda araştırma hayata geçirmeye ilgi duymaması.

“Kolayca ölçülebilecek şeylere fazlaca daha çok ilgi var” diyor ve uzun süredir statinlerin yan etkilerine yönelik araştırmaların hepsinin kaslara ve karaciğere odaklandığını, şundan dolayı bu organlardaki sorunların standart kan testleri ile tespit edilebildiğini söylüyor.

Ohio Üniversitesi’nde ağrı mevzusunda araştırma icra eden Dominik Mischkowski’nin gözlemi de aynı yönde. İlaçların kişiliği ve davranışları etkilemesine dair araştırmaların son aşama azca bulunduğunu belirtiyor.

“İlaçların fizyolojik etkilerini ve fizyolojik yan tesiri olup olmadığını biliyoruz, sadece davranışları iyi mi etkilediğini anlamıyoruz” diyor.

Mischkowski’nin araştırması da parasetemolün bir yan tesirini ortaya çıkarmış.

Bilim adamları uzun süredir parasetemolün beyinde, duyguları etkileyen insular korteks şeklinde bazı alanların aktivitesini azaltarak ağrıyı durdurduğunu biliyor.

Beynin bu alanlarının toplumsal ilişkilerimizde çektiğimiz acılarda da oranı var, ve garip bir halde parasetemol almak reddedildikten sonrasında insanoğlunun kendisini daha iyi hissetmesini sağlayabiliyor.

Son zamanlarda meydana getirilen araştırmalar, beynin acı çekmekle ilgili bölgelerinin eskiden sanıldığından daha çok işlevi bulunduğunu, empatinin de aynı bölgelerden kaynaklandığını gösterdi.

Mesela özetlemek gerekirse fMRI olarak anılan fonksiyonel manyetik rezonans görüntülemede, ağrı çekerken de, kendini birinin yerine koyup onun adına mutlu olurken de, bir başka deyişle pozitif yönde empati esnasında beynin aynı alanlarının çalmış olduğu ortaya çıktı.

Mischkowski bundan dolayı ağrı kesicilerin pozitif yönde empatiyi zorlaştırıp zorlaştırmadığını araştırdı ve parasetemolün empati duygusunu mühim seviyede azalttığını görmüş oldu.

Empati, yalnız “iyi” bir insan olup olmadığınızı yada hüzünlü filmler izlerken ağlayıp ağlamayacağınızı belirlemiyor.

Empati duygusu, duygusal ilişkilerin daha istikrarlı, evlatların daha uyumlu, meslek hayatlarının daha başarıya ulaşmış olmasını sağlayabiliyor. İnsan türünün başarıya ulaşmış olmasını empatiye bağlayan bilim adamları bile var.

Bundan dolayı bir ilacın empati duygusunu etkilemesi hafife alınacak bir mevzu değil.

Aslına bakarsak parasetemolün tesirleri birkaç saat içinde geçmiş olduğu ve devamlı alınmadığı için kişiliği değiştirdiği söylenemez. Sadece Mischkowski, bu mevzuda bilgili olursak sağduyulu davranabileceğimizi söylüyor.

“Iyi mi ki alkol alıp vasıta kullanmamamız icap ettiğini biliyoruz, parasetemol alıp da eşinizle yada bir iş arkadaşınızla ciddi bir mevzuda konuşmak şeklinde duygusal açıdan kırılgan olmanızı gerektiren durumlara da girmemeniz gerekiyor” diyor.

İlaçların bu şekilde ruhsal tesirleri olmasının sebeplerinden biri, vücudun bağımsız çalışan değil, hepsi birbirine bağlı ve birbirlerini etkileyen süreçlerden geçen organlardan oluşması.

Mesela bilim adamları, bir süredir astım ilaçlarının kimi zaman hiperaktiviteye ya da dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) semptomlarına yol açtığını biliyor.

Kısa süre ilkin, bu iki hastalıktan birine haiz olanların diğerine de haiz olma riskini yüzde 45 ile yüzde 53’e kadar artırdığı ortaya çıktı.

2009’da Illinois’teki Northwestern Üniversitesi’nden psikologlar, antidepresanların kişiliği değiştirip değiştirmediğini araştırdı. Bilhassa de nevrotizm, şu demek oluyor ki duygusal dengesizlik ile ilişkisi olup olmadığını bulmak istiyorlardı.

16 hafta süresince orta yada ileri düzeyde depresyonda olan yetişkinlerin bir kısmına antidepresan, bir kısmına, ilaç olduğu izlenimini veren sadece bir fonksiyonu bulunmayan bir plasebo verildi. Bir kısmına da konuşarak terapi yapılmış oldu.

Araştırmacılardan Robert DeRubeis, “İlacın büyük bir nevrotik değişikliğe niçin bulunduğunu gördük. Fazlaca çarpıcıydı” diyor.

Antidepresanlar depresyonu azaltıyordu fakat, bundan bağımsız olarak nevrotizmi azaltma düzeyi fazlaca daha fazlaydı. Antidepresan kullanan hastaların ek olarak daha dışa dönük oldukları gözlendi. Bununla beraber, araştırmanın minik çapta bulunduğunu ve bulguları doğrulayacak başka emek harcamalar yapılmadığını dikkate almak gerekiyor.

Nevrotik olmamak iyi bir yan tesir şeklinde görünse de, buna da ihtiyatla yaklaşmak gerekiyor. Nevrotikler erken ölüm şeklinde risklerle karşı karşıya, sadece her şeyden kaygı etmeleri kimi zaman tehlikelerden kaçınma şanslarını artırıyor.

Peki hastalar, tedavilerinin kişiliklerini değiştirebileceği mevzusunda uyarılmalı mı?

DeRubeis, “Bir arkadaşıma tavsiyede bulunuyor olsaydım, organik olarak kilo almak şeklinde öteki yan etkilere bakarken, kesinlikle bu tür istenmeyen etkilere karşı da uyanık olmalarını söylerdim” diyor.

Bu aşamada, ilaçları bırakmanın tartışılmadığını belirtmekte yarar var.

Beyin üstündeki etkilerine karşın, antidepresanların intiharları önlemeye destek olduğu, kolesterol düşürücü ilaçların her yıl on binlerce kişiyi kurtardığı ve parasetamolün bir ağrı kesici olarak Dünya Sıhhat Örgütü’nün temel ilaçlar sıralamasında yer almış olduğu biliniyor.

Sadece insanların ihtimaller içinde ruhsal yan etkisinde bırakır hakkında bilgilendirilmesi de mühim. Bilhassa de bazı kişilik değişikliklerinin fazlaca büyük olması bu mevzuyu acil hale getiriyor.

Parkinson hastalığını tedavi etmek için kullanılan L-dopa ilacının dürtülere karşı koymayı güçleştiren Dürtü Denetim Bozukluğu riskini artırdığına dair sağlam kanıtlar var. Bazı hastalar ansızın daha çok risk almaya başladığından kumar, alışveriş yada cinsellik düşkünü olabiliyor.

2009’da, Parkinson hastası bir insanın 60 bin dolarlık bir bilet dolandırıcılığı yapmasının arkasından benzer özelliklere haiz bir ilaç manşetlere çıktı. Dolandırıcı, kişiliğini tamamen değiştirdiğini iddia etmiş olduğu ilacını suçlamıştı.

Parkinson hastalığının en etkili tedavilerinden biri olarak görülen L-dopa, ABD’de her yıl binlerce şahıs tarafınca kullanılan bir ilaç. İlacın yan tesirleri sayılırken kumar ya da cinsellik şeklinde mevzularda dürtüleri aşırı artırabileceği açıkça söyleniyor.

DeRubeis, Golomb ve Mischkowski, araştırdıkları ilaçların hepsinin de potansiyel ruhsal etkilerine karşın kullanılmaya devam edeceğini düşünüyor.

Mischkowski, her gün aldığımız fazlaca miktardaki ilacın yan etkilerini azaltmak için daha çok informasyon sahibi olmamız icap ettiğini söylüyor. Şundan dolayı şu anda, ilaçların bireylerin ve hatta tüm bir toplumun davranışlarını iyi mi etkiledikleri hala tam olarak bilinmiyor.

Uyarı: Bu yazı yalnızca informasyon amaçlıdır ve doktorunuzun yada başka bir sıhhat uzmanının tıbbi tavsiyesi yerine geçmez. BBC, bu yazının içeriğine dayalı olarak bir kullanıcı tarafınca meydana getirilen herhangi bir teşhisten görevli tutulamaz. BBC, sıralanan harici web sitelerinin içeriğinden görevli değildir ve sitelerin herhangi birinde bahsedilen yada tavsiye edilen herhangi bir ticari ürün yada hizmeti desteklemez. Sağlığınızla ilgili bir endişeniz var ise kesinlikle doktorunuza danışın.