Dünya Yaşlılar Günü: Türkiye, nüfusunun yaşlanmasına hazırlıklı mı?

Berza Şimşek | BBC Türkçe

Türkiye’de ‘yaşlı’ olarak tanımlanan 65 yaş ve üstü nüfus son beş yılda yüzde 24 arttı. Nüfus projeksiyonlarına nazaran, 2080’de her dört kişiden biri 65 yaş üstü olacak. 

Artan yaşam süresi ve azalan doğurganlık, dünya genelinde nüfusun yaşlanmasının arkasındaki temel nedenler.

Türkiye’de 65 yaş üstü nüfus, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine nazaran 2016’dan 2021’e 1,5 milyon şahıs artarak 8 milyonu aştı.

2016’da bu nüfusun genele oranı yüzde 8,3 iken, 2021’de yüzde 9,7’ye terfi etti.

Nüfus projeksiyonlarına nazaran Türkiye’de 65 yaş üstünün nüfustaki oranı 2025 senesinde yüzde 11; 2060 senesinde yüzde 22,6 olacak.

Bu oranın 2080 senesinde yüzde 25’i aşacağı tahmin ediliyor.

Nüfusbilim Derneği üyesi ve öğretim görevlisi Prof. Dr. Sutay Yavuz, 65 yaş üstü nüfusun kendi içinde de fizyolojik ve toplumsal yaşantıları açısından farklılaştığını söylüyor:

“Ülkelerin daha süratli önlem almalarını gerektiren 85 yaş üstü nüfus, şu sebeple sıhhat harcamalarının ve sıhhat çalışanı sayısının artmasını gerektirecek durumlar bu yaş grubunda daha çok.”

TÜİK’in 2021 verilerine nazaran, 65 yaş üstü nüfusun ortalama yüzde 65’ini 65-74 yaş grubu, yüzde 27’sini 75-84 yaş grubu ve yüzde 8’ini 85 ve daha üstü yaş grubu oluşturuyor.

İnsanların daha uzun yaşaması ülkelerin gelişmişlik düzeyinin bir işareti olsa da yaşlı nüfusun süratli artışı toplumsal güvenlik ve sıhhat sistemine yük getiriyor. Bundan dolayı bu artışa hazırlanmak gerekiyor.

“En mühim hazırlıklar mahalli yönetimlerle ilgili” diyen 65+ Yaşlı Hakları Derneği Başkanı ve Bezmialem Vakıf Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Rümeyza Kazancıoğlu, hem ev hem de şehir mimarisinde düzenlemelerin yapılması icap ettiğini belirtiyor:

“Evi planlarken bile kapısı nerede olacak, banyosunun genişliği, merdivenin yüksekliği ne olacak benzer biçimde mevzular mühim. Rampa, kaldırım, sokak, cadde… Yaşlı fertleri de içine alacak şekilde yapılmalı.

“Park-bahçe, kamu binası ve ibadethanelerin onların kolaylıkla ulaşabileceği şekilde olması gerekiyor.”

Nüfusbilim Derneği üyesi Prof. Dr. Yavuz, en mühim konulardan birinin bakıma erişim bulunduğunu konu alıyor:

“Türkiye’de oldukça pahalı şekilde erişilen hizmetler var. Yaşamın son evresinde lüzumlu olan bakım benzer biçimde. Bu tür durumlarla karşı karşıya gelme sıklığı arttığı için, bu tür gereksinimler da artacak. Şu an daha azca kişinin karşılaşmış olduğu ve kendi kaynaklarıyla karşıladığı bir durumla, aynı aileden iki şahıs karşılaşınca, o kaynakları bulup çıkartmak da zorlaşacak.

“Bakım elemanı ihtiyacı artacak. Şu an bu sektörün statüsünün artırılması gerek. Bu alan toplumda daha azca eğitimli, başka iş bulamamış kişilerin tercih etmiş olduğu geçici meslekler olarak algılanıyor. Dolayısıyla gençler bu meslekleri oldukça yapmak istemiyor. Bu da büyük bir risk barındırıyor.”

Öte taraftan Yavuz, yaşlıların bakımıyla ilgili ailelerin bilgilendirilmesi ve bu kişilere de psiko-sosyal desteklerin verilmesi icap ettiğini söylüyor.

Kazancıoğlu da, ‘yaşlı dostu’ teriminin yerleşmesinin önemine değiniyor ve yaşlıların hak ihlali ile suistimale uğramalarına karşı hukuki düzenlemelerin yapılması icap ettiğinin de altını çiziyor.

Dünya genelinde de benzer bir durum hakim. Birleşmiş Milletler (BM), tüm ülkelerde yaşlı nüfusun artmakta bulunduğunu kaydediyor.

BM, “Gelecek yıllarda pek oldukça ülke, artan yaşlı nüfus için kamu sıhhat hizmetleri, emeklilik ve toplumsal korumayla ilgili olarak mali ve siyasal baskılarla karşı karşıya duracak” uyarısında bulunuyor.

“Dünyadaki nüfus yapısındaki değişiklik 1960’larda başladı. Şu an etkilerini görüyoruz” diyen Yavuz, bu değişimin etkilerini 2025 ve 2050 içinde daha belirgin şekilde göreceğimizi kaydediyor.

Uzakdoğu ülkelerinin hem yaşlanma oranının hem de teknoloji ve toplumsal örgütlenmelerde inovasyonun yüksek olduğu ülkeler olması sebebiyle incelenmesi icap ettiğini söyleyen Yavuz, şu örneği veriyor:

“Örneğin seyretme teknolojilerini evde kullanmak. Niçin geliştiriliyor bu seyretme teknolojileri? ‘Vatandaşları denetim edelim’in haricinde, evde oldukça fazla yalnız yaşayan insan var. Bu kişilerin izlenmesi gerekiyor. Yalnız bir şahıs düştü diyelim. Anlık olarak görebiliyorsanız, siz ona oldukça daha süratli müdahale edebilirsiniz. Robotik teknolojilerin, zeka teknolojilerinin gelişmesinin arkasında da kısmen bu var.”

BM verilerine nazaran, 2018 senesinde tarihte ilk kez 65 yaş ve üstü nüfus, dünya genelinde 5 yaş altı evlatları sayıca geride bıraktı.

2019’da her 11 kişiden 1’i 65 yaş üstü nüfustandı.

Kurumun hazırladığı 2022 Dünya Nüfus Beklentisi raporuna nazaran ise, 2050’de her 6 kişiden 1’i 65 yaş ve üstü olacak.

Dünyada averaj yaşam süresinde 1950’den beri mühim artışlar görülüyor. Türkiye’de de benzer bir durum söz mevzusu.

Birleşmiş Milletler (BM) tahminlerine nazaran, 2020-2025 süreci için doğuşta beklenen yaşam süresi Türkiye’de erkekler için 75,6, bayanlar için 81,2 oldu.

Yaşlanmanın tesirleri açısından, averaj yaşam süresinden ziyade bunun ne kadarının sıhhatli geçirildiğine bakmak gerek.

Mühim hastalıkların çıkma durumuna nazaran hesaplanan sıhhatli yaşam süresi, bu mevzuda bir düşünce verebilir.

TÜİK’e nazaran, Türkiye’de sıhhatli yaşam süresi, 2017-2019 döneminde 57,3 oldu.

Yaşlanma dönemindeki sorunların azalması için kişilerin gençlik çağlarında desteklenmesi icap ettiğini söyleyen Yavuz, “İnsanlar sağlıklarını genç yaşta kaybediyor, kafi beslenemiyor, ekonomik açıdan devamlı başkalarının desteğine gerekseme duyacak şekilde yaşıyorlarsa, bu kişilerin yaşlanma döneminde sorunları katlanarak artıyor” diyor ve şöyleki devam ediyor:

“Şu an devletimizde en büyük risk grubu, ne istihdamda, ne eğitimde olan genç grubu. Bunlar da genç kadınlardan oluşmakta. Emek harcama çağındaki dönemleri birikim yapmadan geçiyor. Bu birikim yapamayan insanoğlu yaşlandıklarında daha riskli duruma düşecek.”

Artan averaj yaşam süresinin yanı sıra doğurganlık hızının azalması da toplumun yaşlanmasının öteki temel sebebi.

Türkiye’de doğurganlık hızı, TÜİK verilerine nazaran 2021 senesinde 1,7 çocuk olarak gerçekleşti.

Bu sayı, doğurganlığın, nüfusun sayıca aynı kalmasını elde eden 2,1 düzeyinin altında kaldığını gösteriyor.

Resmi verilere nazaran, bu düzey Türkiye’de son olarak 2016 senesinde gerçekleşti.

Dünya averajı ise 2021 senesinde 2,42 çocuk oldu.

Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanı Derya Yanık, geçen hafta Özgürlük Gazetesi’ne yapmış olduğu açıklamada, “Bizi en oldukça ilgilendiren nüfusun acıklı bir şekilde azalıyor olması. Doğurganlık oranı Türkiye’de 1,7 düzeyine düştü ki 1,9 geri döndürülemezlik eşiği” dedi. 

Cumhurbaşkanı ve AKP Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan da kamuoyu önünde sık sık gençlere daha çok çocuk yapmaları icap ettiğini söylüyor.

2019 yılındaki 1. Yaşlılık Şurası’nda Erdoğan bunu, “Katıldığım tüm nikah törenlerinde gençlerimize minimum 3 çocuk mümkünse daha fazlasını tavsiye ediyorum” sözleriyle dile getirmişti.

Türkiye’de doğurganlık hızının 1960’ların ortasından beri azalmakta bulunduğunu söyleyen Yavuz, bunu kentleşmenin artması ve kentleşmenin bununla beraber getirmiş olduğu toplumsal ölçü ve değerlerdeki değişimlerle açıklıyor.

Fakat bilhassa 2015’ten sonrasında keskin bir düşüş yaşandığını söylüyor:

“Son 5 yıl içinde ekonomik faktörler şu demek oluyor ki enflasyondaki artış, yaşam koşullarının zorlaşması, kira benzer biçimde yeni yaşam kurmayla ilgili maliyetlerin oldukça yükselmiş olması… Dolayısıyla genç kuşakların evliliklerini ötelemesi doğurganlık oranında azalmaya niçin oluyor. İki evladı meydana getiren üçüncüsünü yapmıyor.”

Yavuz’a nazaran ekonomik sebeplerin yanı sıra evliliğe bakıştaki değişimler de doğurganlık hızını azaltıyor:

“Sosyolojik araştırmalar bizlere evlenme ve çocuk sahibi olma fikrinden Türkiye’de gençlerin uzaklaşmadıklarını gösteriyor. Fakat bunu kendi kariyer planı ve yaşam kurgusu ile bağdaştırarak gerçekleştirmek istiyor. Daha seçici ilişkilere giriyor. Bundan dolayı de evlenme yaşlarının gecikmesi, evlendikten sonrasında çocuk sahibi olmanın ötelenmesi benzer biçimde gelişmelerle karşı karşıyayız. Bu da doğurganlığı azaltan bir unsur.”

Geniş aile yapısından çekirdek aile yapısına geçişle beraber bir taraftan kendi çocuklarını büyüten öteki taraftan ailedeki yaşlılara bakan şahıs sayısı da artıyor.

Prof. Dr. Yavuz, “Biz onlara ‘sandviç dönem’ diyoruz. Bu sandviç dönem zaman içinde Türkiye’de büyüyecek. Doğrusu yalnız yaşlanma ve buna tesirleri anlamında değil, öteki kuşaklara tesirleri anlamında da düşünmemiz gerekiyor. Birinci tesir sandviç kuşağına olacak. Hangi aile bireyine bakacaklar? Ellerindeki ekonomik kaynaklar buna kafi gelecek mi? Çalışmış oldukları sürelerde bu kişilerle kimler ilgilenecek? Bunlar benzer biçimde oldukça boyutlu problemler ortaya çıkmakta” diyor.

Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın bu yıl içinde Türkiye Yaşlılık Araştırması yapması umut ediliyor. Hedef, yaşlanma hızı, sayısı, yaşlılığa bağlı sonuçlar benzer biçimde soruların cevabının bulunması.

Öteki taraftan Meclis’te ilk kez yaşlıların sorunları hakkında emek harcama yapmak suretiyle bir araştırma komisyonu oluşturuldu.

Yaşlıların Sorunlarını Araştırma Komisyonu Başkanı Erol Kaya, Komisyon’un Haziran ayındaki ilk toplantısında, yaşlıların sorunları ile ilgili yaptıkları emekler hakkında şu açıklamayı yapmış oldu:

“Bugüne dek meydana getirilen hukuki düzenlemeler, hizmet sunma biçimleri, hizmet alanları, destek personel ihtiyacı benzer biçimde ülkemiz tecrübeleri ve dünya örneklerini inceleyip bir yol haritası çıkaracağız.”

Erol Kaya, Komisyon’un çalışmalarıyla ilgili BBC Türkçe’nin röportaj talebini reddetti.

65+ Yaşlı Hakları Derneği Başkanı Kazancıoğlu, 2018’den beri Türkiye’nin değişik yerlerinden 28 belediye ile yaşlılara daha iyi hizmet verme ve ‘yaşlı dostu’ mekan planlama emekleri yaptıklarını konu alıyor.

Kazancıoğlu, “Bazı belediyeler yaşlı merkezleri kurdu İstanbul’da. Dolayısıyla 65+ yaş terimi belediyelerin de gündemine girdi” diyor.

BM, bir ülkede nüfusun büyüklüğünün ve yaş dağılımının doğurganlık hızı ve ölüm oranının yanı sıra göçle de belirlendiğini kaydediyor.

BM, büyük göç akımları yaşayan ülkelerde, göçmenlerin bir çok emek harcama çağındaki kişiler olduğundan, göçün geçici de olsa yaşlanma sürecini yavaşlatabileceğini kaydediyor.

Fakat ülkede kalan göçmenlerin de sonunda yaşlanacağına dikkati çekiyor.

Türkiye’deki göçmen ve sığınmacı nüfusun çoğunluğunu Suriyeliler oluşturuyor.

Resmi verilere nazaran, Türkiye’de 3 milyon 600 bin Suriyeli göçmen ve sığınmacı bulunuyor. Bu nüfusun ortalama yüzde 20’si ‘genç nüfus’ olarak tanımlanan 15-24 yaş aralığındaki kişiler.

Bakan Yanık, Özgürlük’e yapmış olduğu açıklamada bu mevzuya da değindi, “Suriyelilerin doğurganlık oranları bizlere nazaran oldukça daha yüksek. Suriyelilerle ilgili de emek harcama yapıyoruz. Oldukca erken yaşta evleniyorlar. Fakat doğum denetim anlamında bir emek harcama yapmıyoruz. Şundan dolayı bu insanların bigün evlerine dönecekleri düşündüğümüz ve beklediğimiz şey” dedi.